Radomyśl do 1945 roku

W Polsce jest sześć miejscowości o nazwie Radomyśl. Nasza Radomyśl położona jest w woj. mazowieckim, powiecie siedleckim w gminie Wiśniew – ok. 12 km od Łukowa i 18 km od Siedlec. Od początku I Rzeczypospolitej do jej końca związana była z ziemią łukowską. Aktualnie powstanie Łukowa datuje się na II poł. XII w.Wiadomo, ze Łuków istniał już w 1223 r. i został założony jako gród obronny. Miał za zadanie bronić ziem polskich przed atakami Jadźwingow, Litwinow i Prusów. Częste napady i zniszczenia utrudniały rozwój Łukowa i jego okolic. Prawdopodobnie z tego okresu pochodzi tzw. Mogiła Jadźwingów odkryta w 1990 r.na wzgórzu opadającym ku rozległym łąkom, dawnym torfowiskiem pomiędzy wsią Radomyśl, a Okninami. Poza wykopem sądażowym wykonanym przez geologa z Warszawy z powodów ekonomicznych nie podjęto badań archeologicznych. Według nieżyjącego już ks. Wacława Niewiatowskiego byłego proboszcza, niektóre tutejszej parafii, niektóre pochówki pochodzą z czasów prehistorycznych, a większość z połowy XII w.

Z uwagi na strategiczne położenie Łukowa w 1369 r. Kazimierz Wielki nadał grodowi prawo wolnego miasta, a jego mieszkańców obdarował gruntami. Spowodowało to rozwój osadnictwa wiejskiego na ziemi łukowskiej. Unia Korony z Litwą zawarta w 1385 r. zahamowała grabieżcze najazdy Rusinów i Litwinów. Fakt ten powodował rozwój gospodarczy ziemi łukowskiej. Łuków był miastem królewskim położonym na szlaku komunikacyjnym wiodącym z Królestwa Polskiego na Litwę i często goszczącym przejeżdżających władców. W 1474 roku z ziemi łukowskiej i terenów między Wieprzem, a Wisłą utworzone zostało województwo lubelskie, w którym znajdowała się Radomyśl. Administracyjnie ten stan utrzymał się do 1795 r.

Słownik historyczno geograficzny woj. lubelskiego w Kuraś St., Dzieje Lubelszczyzny, t. III, LTN-PWN,W-wa 1983r. s.145

Objaśnienia skrótów:
1. ZDM I – Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. St. Kuraś i I. Sułkowska Kurasiowa, t. I, Kraków
– Wrocław 1962-1975
2.Mp IV – Kodeks dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. Piekosiński,t. IV, Kraków 1876 -1905
W słowniku historyczno – geograficznym ziem polskich woj. lubelskiego występują nazwy: Radomyśl – 1418, Sąthy- 1514, Radomyśl dicta Oknyny – 1529, Radomyśl dicta Klymvnthy -1514, Kozyestany -1507, Zablocze- -1514 , Janussow/Januszówka/ – 1529.

Słownik historyczno geograficzny woj. lubelskiego w Kuraś St. Dzieje Lubelszczyzny t. III, LTN-PWN, W-wa 1983

Objaśnienia:
1. LR – Księga doch. beneficjów diecezji krak. z 1529 r. wyd. Z. Leszczyńska
Skrętowa, Kraków 1968,
2. PŁ – Frag. łukowskich ksiąg podkomorskich XV – xvi w. AP w Lublinie,
3. MS – Matriculum Regni Sumaria, wyd. T. Wierzbowski, W-wa 1905- 1915,
4. RP – Rejestry poborowe woj. lubelskiego.

Objaśnienia:
1. włóka – 30 morgów, morga 0,55976 ha
2. włóka – 16,7928 ha
3. zagon – staropolska miara długości i powierzchni
4. łan – łan frankoński stosowany w Małopolsce, 24,2 ha/ 48 morg

Nazwa Radomyśl najprawdopodobniej pochodzi od nazwiska rodowego Radomyski. Adolf Pawiński pisze, że Radomyśl to nazwa dzierżawcza od imienia Radomysł. Znani językoznawcy : H. Górniewicz i Wł. Taszycki w swych pracach nazwę Sędek wywodzą od imienia Sędzisław. Nieżyjący Władysław Orzyłowski wyrażał pogląd, że według przekazów ustnych dwuczłonowa nazwa Radomyśl – Sędki pochodzi od nazwisk dwóch pierwszych gospodarzy – Radomyski i Sędek. Od XVIII w. nazwa Sędki nie występuje w dokumentach oficjalnych. Pozostała jednoczłonowa nazwa – Radomyśl.
Przekonywująco uzasadnia problem dwuczłonowych nazw miejscowości drobnoszlacheckich w ziemi łukowskiej Anna Sochacka autorka pracy Drobna szlachta w województwie lubelskim w średniowiczu, „Rocznik Lubelski,t. XXV/XXVI, 1983/1984. Autorka pisze, że osiedlana w ziemi łukowskiej szlachta to w przeważającej mierze przybysze z Mazowsza, a rodowe nazwy wsi: Borki, Jastrzębie, Dzierżki, Sobole, Świdry, Szczygły – miały swoje odpowiedniki na Mazowszu. Przybysze tworzyli tu sąsiadujące ze sobą wsie przyjmujące nazwy dwuczłonowe złożone z rodowego ich określenia i nazwy osobowej wyodrębniającej grupę potomków założyciela nowej osady / Jeziory- Gołąbki, Jastrzębie- Łupiny, można dodać Radomyśl – Sętki/. Problem wzmożonego osadnictwa w ziemi łukowskiej w XV I XVI w. omawia wybitny historyk, Władysław Smoleński, w niżej zawartych wypisach.

W ziemi łukowskiej szlachta zagrodowa mieszkała zwarcie na obszarze parafii: Łuków. Trzebieszów, Ulan, i Zbuczyn. W okresie od 1418 r. do II poł. XVI w. następował wzrost liczby mieszkańców wsi szlacheckich. W Radomyśli z dwóch rodzin do 11, Dmininie z 2 do 8, Jastrzębiu z 5 do 30, Wierzejkach z 4 do 14, Świdrach z 4 do 8 itd./ IHPAN, woj. lubelskie w II poł. XVI w. / Według cytowanego słownika historyczno – geograficznego liczba ludności Radomyśli, łacznie Radomyśl Stara i Radomyśl Sędki w 1787 r. wynosiła 156 osób.

Po trzecim rozbiorze Polski Radomyśl znalazła się pod okupacją austriacką i należala do powiatu siedleckiego. W okresie Księstwa Warszawskiego powiaty na wzór francuski zamieniono na departamenty. W latach 1815 -1837 Siedlce były stolicą woj. podlaskiego, a w latach 1837 – 1844 i 1867- 1911 stolicą guberni w Królestwie Polskim. Radomyśl znajdowała się w powiecie siedleckim.

Aktualnie nie ma zbyt wiele materiałów źródłowych z okresu zaborów. Beata Wiszniewska w swojej pracy dyplomowej o historii Szkoły Podstawowej w Radomysli pisze, ż w roku 1827 , a zatem przed Powstaniem Listopadowym Radomyśl liczyła 244 mieszkańców, żyjących w 41 domach. Ponadto podaje informacje o nieszczęściach nieurodzaju, gradobicia, epidemii cholery. Wymienione zjawiska miały negatywny wpływ na codzienne życie ludzi w okresie międzypowstaniowym.
Mieszkańcy łukowskiego i siedleckiego aktywnie uczestniczyli w wydarzeniach powstania styczniowego. Miejsce szczególne zajmuje ks. Stanisław Brzózka. Andrzej Boczek na stronie internetowej www.dziewule.strefa.pl umieścił odrębną zakładkę poświęconą powstańcom okolicznych wsi. Wsród kikudziesięciu osób represjonowanych za udział w powstaniu wymienia Radomyślan.

Elżbieta Orzyłowska – Łęczycka w cytowanej już pracy na s. 66 pisze, że Radomyślanin Aleksander Chromiński s. Macieja i Marianny z Ługowskich ur. w 1845 r. brał czynny udział w powstaniu u boku ks. Brzózki. W domu rodzinnym opowiadał o swoim pobycie w lasach Jałty. Po upadku powstania został schwytany, osądzony i zesłany na dwadzieścia lat w głąb Rosji. W Szkole Podstawowej w Radomyśli znajduje się dziennik lekcyjny z 1896 r. prowadzony w ęzyku rosyjskim, który wraz z aktami metrykalnymi sporządzanymi od 1868 r. stanowi wspaniałe źrodło dla młodzieży o rusyfikacji Krolestwa Polskiego w szczególności po powstaniu styczniowym. Według zapisu dokonanego przez Aleksandra Szostka w kronice prowadzonej przez niego od 30-09-1923 r. szkoła w Radomyśli została założona okoló 1866 r. i mieściła się w odrębnym budynku zakupionym przez wsie: Radomyśl, Zabłocie, Okniny, Januszówkę i Dziewule. Budynek szkoły stał w miejscu obecnej plebanii. Nauka była prowadzona w języku rosyjskim i polskim, trwała przeważnie ok. 4-5 miesięcy. Nauczycielami byli przede wszystkim Rosjanie.. Podczas wojny budynek został opuszczony, a nauka odbywała się w budynkach prywatnych. Istotnym wydarzeniem było uruchomienie w 1866 r. kolei Warszawa – Brześc, która przebiega około 1 km od Radomyśli. Dawała ona możliwosc nie tylko łatwego kontaktu z Łukowem i Siedlcami, ale również pracy dla mieszkańców.

We wrześniu 1915 r. Królestwo Polskie po wyparciu Rosjan dostało się pod okupację niemiecką i austriacką jako Gubernatorstwo Warszawskie i Lubelskie. Jak wspomina ks. Olędzki wojska rosyjskie cofając się, paliły większość wiosek i wszystkie sterty zboża znajdujące się na drodze odwrotu.

W pracy Eli na stronie 68 czytamy:

Elżbieta w swojej pracy na str.70 wzmiankuje o potyczce policji kolejowej z rosyjskim oddziałem wojskowym w lesie gręzowskim w dniu 19 sierpnia 1920 r. Tak się złożyło, że bohaterem w tej potyczce i nie tylko, był ojciec mojego przyjaciela z Waszawy, porucznik TEOFIL JEFREMOFF. Relacje pozostawiam zamieszczonym niżej dokumentom.

Dokumenty ksero otrzymałem od Janusza Jefremoffa, syna Teofila i przekazałem do Muzeum w Łukowie

W listopadzie 1918 r. Polska odzyskała niepodległość. Po ustaleniu granic kraj podzielono na 16 województw. Radomyśl w powiecie siedleckim znalazła się w woj. lubelskim. Nastał czas odbudowy kraju. W Radomyśli działania społeczne ogniskowały się przy próbach budowy kościoła, pomocy przy organizowaniu szkoły prowadzonej od 1923 roku przez Aleksandra Szostka i organizacji Ochotniczej Strazy Pożarnej. W 1928 r. przedstawiciele wsi: Stanisław Wiśniewski, Stanisław Okniński, Jan Borkowski, Lucjan Orzyłowski, Leopold Żurawski i Ignacy Żurawski przygotowali materiały budowlane i zwrócili się do ks. Olędzkiego w Zbuczynie o radę w sprawie budowy kaplicy lub kościoła. Ostatecznie z powodu zbyt małych funduszy zbudowano kaplicę – słup przy skrzyżowaniu dróg: Radomyśl – Okniny – Januszówka. W 1931 r. została erygowana parafia, do której należały wsie: Radomyśl, Okniny i Zabłocie – Januszówka przystąpila do parafii w 1955 roku.

Na mapie oznaczony jest kościół / drewniana remiza / strażacka i nowopowstały cmentarz. Proszę zwrócić uwagę na ilość krzyży przydrożnych. Zaznaczony za torami kolejowymi krzyż został prawdopodobnie przeniesiony do wjazdu do radomyskiego lasu. W 1932 r. w nowopowstałej parafii jako jeden z pierwszych brał ślub wieloletni organista tejże parafii, Franciszek Wśniewski z Hieronimą Pogonowską.

Obecny kościół murowany wzniesiono w latach 1932 – 1936. Koszty budowy w 50% pokrył ks. Szymon Pióro, prałat Kolegiaty w Opatowie, rodak wsi Chromna, parafii zbuczyńskiej. Jego grób znajduje się po prawej stronie na zewnątrz kościoła.

Pierwszym proboszczem parafii byl ks. Bolesław Jasiński, który objął urząd w dniu 04-10-1931 r. Do czasu wybudowania kościoła nabożenstwa odbywały się w drewnianej kaplicy – remizie. W dniu 04 lipca 1937 roku ks. Szymon Pióro odprawił jubileuszową mszę w nowy kościele. Jak odnotowuje ks. Olędzki była pięna pogoda. Kościół udekorowano zielenią. Na jubileusz przybyli: bp Paweł Kubicki, sufragan diecezji sandomierskiej, ks. kanonik Józef Kobyliński, ks. prałat Julian Ryster, dziekani siedleccy, ks. kanonik Andrzej Emil Olędzki – proboszcz zbuczyński, ks. Władysław Augustynowicz proboszcz z Mordów, ks. kapelan więzienny z Siedlec, Michał pióro, ks. dr Kresa z Okrzei, przedstawicie dekanatu żelechowskiego, ks. Stanisław Szlezinger, proboszcz z Wiśniewa, ks. Józef Chmielewski, proboszcz Milanowa, przedstawiciel Kolegiaty Opatowskiej, ks. kanonik Goliński z Lubartowa oraz ks. proboszcz z Wysokiego – Koła.
Po uroczystej sumie miały miejsce przemówienia , śpiewy i deklamacje. Podczas przemowy fundator zaznaczył, że fundusze, które przeznaczył na świątynię w Radomyśli zebrał z tego, co otrzymał po pracowitych rodzicach, ze spadku po starszym bracie ks. Michale oraz z ofiar i opłat za posługi religijne. Na zakończenie powiedział: ” proszę niech nikt z krewnych lub obcych dobrego serca ludzi nie bierze mi za złe, że oszczędności swoje w większej części przeznaczyłem na cele publiczne.”

Więcej informacji o budowie kościoła, jego wyposażeniu, zabytkach i stosunkowo krótkiej historii znajduje się w monografii o wsi Radomyśl wydanej w 2010 r. przez Elżbietę Orzyłowską – Łęczycką.
Gorzej przedstawiały się problemy z oświatą. Publiczna szkoła w Radomyśli do roku 1927/28 była szkołą dwuklasową, a od roku 1928/29 trzyklasową. W roku szkolnym 1936/37 podwyższono stopień organizacyjny szkoły do II stopnia. Według reformy jędrzejewiczowskiej szkoła realizowała naukę w kl. I – IV. Przez cały okres międzywojnia w szkole uczyli państwo Helena i Aleksander Szostkowie. Od 1923/24 do 1925/26 p. Antoni Osiński, a od 1926/27 p. Salomea Frącka. Z kroniki prowadzonej przez p. A. Szostka dowiadujemy się o ustawicznych kłopotach szkoły. Najważniejszym był brak budynku dla szkoły, zajęcia odbywały się w wynajmowanych pomieszczeniach. Okoliczna ludność nie miała świadomości potrzeby uczenia się. Stąd słaba frekwencja uczniów – ok. 70%. Nauczyciele organizowali liczne uroczystości nie tylko dla uczniów, ale nie zawsze spotykały się one z zainteresowaniem rodziców. Pod datą 27-12-1932 roku rozgoryczony p. Aleksander pisze…” urządzono przedstawienie dziecięce pt. ” Choinka”, przybyło 3 osoby ze strony rodziców.Czy to nie śmieszne odnotowuje. Jesienią 1934 r.p. Aleksander podejmuje pierwsze kroki w gromadzeniu materiałow budowlanych na szkołę. Składa projekt budowy szkoły do Urzędu Gminy w Zbuczynie. Często występuje o budowę szkoły jako radny Rady Gromadzkiej. Tymczasem władze Gminy podejmują decyzję o budowie szkoły w Dziewulach. Pod datą 10-05-1938 r. pisze…” zebrano na Dar Narodowy 190 zł. O budowie szkoły nie słychać. Frekwencja dzieci pogorszyła się ze względu na pasionkę. Około 12 dzieci poszłą na służbę do innych rejonów szkolnych.”
Pierwszego września 1939 r. wybuchła druga wojna światowa, powiat siedlecki i Radomyśl znalazły się pod okupacją niemiecką. Społeczeństwo polskie zaczęło organizować walkę konspiracyjną. Do ZWZ- AK wstępowali również chłopcy z Radomyśli: Julian Jerzykowski, Edward Remiszewski, Tadeusz Orzyłowski, Czesław Wiszniewski – z relacji Wł. Orzyłowskiego. Przykładem postawy patriotyczej był Henryk Koziestański, ps. ” Wilk”- absolwent Liceum im. Hetmana Żółkiewskiego w Siedlcach. Był on człowiekiem wyjątkowo szlachetnym, odważnym i zaangażowanym w walkę z okupantem hitlerowskim. Z tych względów został oddelegowany do szkoły podoficerskiej, zoganizowanej przy oddziale leśnym Armii Krajowej, ppor.Stanisława Hałki, ps. ” Ryś” pod Mordami. Henryk swoją odwagą i postawą mobilizował i podrywał swoich kolegów do brawurowych i niebezpiecznych akcji sabotażowo- dywersyjnych w powiecie siedleckim. Jego działalność była bardzo bogata, m.in. w dniu 27 listopada 1943 roku w odwecie za rozstrzelanie 10 Polaków w Siedlcach, wysadzono pociąg na stacji kolejowej w Dziewulach. Wśród Niemców byli zabici i ranni, przerwa w ruchu pociągów trwała 7 godzin. Poza działalnością dywersyjną- sabotażową prowadził magazyn broni na naszym terenie. Henryk Koziestański zginął w dniu 10 czerwca 1944 roku w okolicy wsi Ptaszki gm. Mordy. Pochowany jest na cmentarzu w Radomyśli. Za odważną pracę konspiracyjną i bohaterską walkę został awansowany i odznaczony. /zobacz więcej w pracy Elżbiety, Pod jednym niebem… s.171-173./Elżbieta w monografii o Radomyśli poświęca odrębny rozdział wojennym losom mieszkańców Radomyśli na stronach 162-192.

Koszmarem dla mieszkańców były wywózki na roboty do Niemiec. Z Radomyśli i okolic wywieziono ok. 50 osób. Jak wspomina p.Aleksander Szostek, na miejscu Niemcy zabili 5 osób. W dniu 24 lipca 1944 r. w godzinach popołudniowych na te tereny wkroczyli Rosjanie.